Φόρουμ
http://www.schoolpracticalphilosophy.org/Pages/PlatoPracticalApplication.aspx
Εισαγωγή:
Κάνοντας εισαγωγή στον Πλάτωνα, ο Θεοδωρακόπουλος, αυτός ο εξαίρετος φιλόλογος, λέγει: Τρία πρέπει να είναι τα αθλοθετήματα της ζωής μας: Η πορεία προς την αρχαιότητα, η πορεία προς τον έξω κόσμο και το μεγαλύτερο και το πιο επίπονο, αλλά και το γονιμότερο, είναι η επιστροφή στον εαυτό μας.
Θα μπορούσε να λεχθεί ότι η πορεία προς τον έξω κόσμο πρακτικά σημαίνει έξοδο από αυτό που δεν είμαστε, γιατί συνήθως ζούμε στο μεταίχμιο μέσα-έξω, μέσα σε μια ανιαρή επιφανειακή ενδοσκόπηση, με κέντρο την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας, μ’ ένα ατελείωτο κυκλοτερές σκέψιμο, και δεν είμαστε ούτε μέσα ούτε έξω. -Για να είμαστε αυτό που όντως είμαστε πρέπει να εξέλθουμε από αυτό που δεν είμαστε. Ο Πλάτωνας μας στέλλει στην αγάπη της Πολιτείας. Αυτή η Πολιτεία μπορεί να είναι η Οικουμένη, μπορεί να είναι ο Πλησίον. Δεν είναι άλλος από Εμέ.
Η πλατωνική παράδοση εμπεριέχει εξαιρετική καθοδήγηση για τα βήματα που έχουμε να κάνουμε γι αυτή την επιστροφή στην αληθινή πατρίδα: Η φιλοσοφία λέγει ο Σωκράτης είναι μια καθημερινή πρακτική ενασχόληση. Αυτό σημαίνει εισαγωγή της διαλεκτικής στη ζωή μας, χρειαζόμαστε ερωτήσεις και διάλογο για να βγούμε από το τέλμα, ερωτήματα που μας διώχνουν από την αναλήθεια και μας στέλλουν στην αλήθεια, διευκρινίζοντας τις γκρίζες ζώνες στην οντότητα μας. Καθοδηγούμαστε σε βίο όχι ανεξέλεγκτο –που δεν αξίζει να το ζούμε, μάλιστα, λέγει ο Σωκράτης- αλλά σε αυτοεξέταση. Καθοδηγούμαστε σε εναρμόνιση των διανοητικών, συναισθηματικών και ενεργητικών λειτουργιών μας, καθώς και πρωτίστως στην κορυφαία λειτουργία του ανθρώπου, το λογισμό, τη διάκριση μεταξύ αυτού που είναι κι αυτού που δεν είναι. Καθοδηγούμαστε σε στόχαση, σε βαθύτατη περισυλλογή, καθώς και στο να ανάγουμε πάντοτε στην Ιδέα του Αγαθού, όπως και στη Δικαιοσύνη. Μας οδηγεί στις διάφορες μορφές και επίπεδα του ωραίου ως το θεϊκό κάλλος το υπέρτατο και υπερουράνιο. Ο Πλάτωνας ακόμα μας μιλά για το «θάνατο» του φιλοσόφου, δηλαδή την απόσταση της ψυχής από το καθετί που εμποδίζει τη θέαση της Ιδέας του Αγαθού, δηλαδή τη Θέωση και την αληθινή Ελευθερία. Μας οδηγεί στην ενότητα και όχι στη δυαδικότητα. Ακόμα και με το μύθο, με αυτό το είδωλο της Αλήθειας, μας ξυπνά το μυστήριο που είναι στην καρδιά.
Όμως, όταν πλησιάζουμε τον αρχαίο κόσμο απλώς φιλολογικά, όταν παραγνωρίζουμε την πρακτική εφαρμογή και «τα παρακόλουθα (μουσικά και μεταφυσικά) του βιώματα, απογυμνώνουμε και πεζολογούμε το νόημά του». Και το επόμενο βήμα είναι να τον βγάλουμε λίγο πολύ από την παιδεία μας. Βγάζουμε, έτσι, και από την εκπαίδευση των νέων την αναγωγή σε αρχή, την αναγωγή στην ιδέα του Αγαθού, στην αρετή της Δικαιοσύνης, την αναγωγή στο Απόλυτο, τη θύμηση του Δημιουργού, με όλα τα επακόλουθα.
Ο Σωκράτης είναι πρωτότυπος διδάσκαλος, δεν έχει καταρτισμένη διδαχή. Δεν έχει δογματική φιλοσοφία. Δεν ίδρυσε φιλοσοφικό σύστημα ούτε έγραψε τίποτα. Δρα από τη μεγαλειώδη κατάσταση του οὐδέν οἷδα. Όχι από ήδη δοσμένη γνώση. Θυμηθείτε εκείνες τις ευλογημένες στιγμές που ανοίξαμε το είναι μας και είδαμε πρωτόγνωρα διότι δεν χρησιμοποιήσαμε τις στερεότυπες στάσεις μας, τα στερεότυπα ονόματα με τα οποία προσδιορίζουμε τον κόσμο, πόσο υπέροχο ήταν! Αυτή είναι μια μακρινή αντανάκλαση του οὐδέν οἷδα. Ο Σωκράτης δεν διδάσκει τίποτε άλλο παρά το ότι ένας μαθαίνει από τον ίδιο τον εαυτό του. Και ότι η γνώση είναι ανάμνηση. Και η στροφή αυτή προς τα μέσα δεν μοιάζει καθόλου με τον αυτάρεσκο ατομικισμό της σοφιστικής, αλλά σαφώς είναι απελευθέρωση του πνεύματος και η απεξάρτησή του από τη φύση και από τη ματαιοδοξία του. Έτσι καθορίζει την οδό της απελευθέρωσης. Βλέπουμε τα εμπόδια τώρα και τα παραδίδουμε ένα προς ένα.
Καθημερινή πρακτική ενασχόληση
Ο Σωκράτης έζησε την αληθινή δημοκρατία της Αθήνας, που μέτρο της ήταν ο άριστος στο πνεύμα. Μέσα του συγκλίνουν φιλικά πράξη και θεωρία κι γεννιούνται τα έργα της κλασσικής μακαριότητας. Ο Σωκράτης ελέγχει από αγάπη για την αλήθεια που είναι μέσα μας κρυμμένη. «Είναι από εκείνους που με χαρά δέχονται να ελεγχθούν, αν δεν λένε σωστά, και από εκείνους που με χαρά ελέγχουν, αν κανείς άλλος λέει κάτι όχι σωστά, και προτιμά, βέβαια, να τον ελέγξουν παρά να ελέγξει.» (Γοργίας 458α). Έτσι, ο Σωκράτης μας καλεί σε αυτοέλεγχο και αυτοεξέταση. Το αντικείμενο, όμως, της αυτοεξέτασης δεν είναι μια στείρα εσωστρέφεια με επίκεντρο το είδωλο του εαυτού μου (σανσκρ. Αχαγκάρα). Η αυτοεξέταση δεν αφορά την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας και που μας κυβερνά στην καθημερινή ζωή αλλά της ουσίας μας σε σύγκριση με τα είδωλα.
Η κυρίαρχη δύναμη, που μοχθεί όλη την ημέρα για το φανέρωμα της, είναι ο λόγος, ως μίλημα της ίδιας της ψυχής, ως καθαρός λόγος, που σκοπός του είναι να σκορπίζει κάθε θαμπάδα από μέσα της. Καλά είναι να συλλογιστούμε με ποιο λόγο ζούμε στην καθημερινότητα. Ποιο είναι, έτσι, το επίπεδο της ζωής μας και ο βαθμός της ακτινοβολίας μας. Ποια είναι η κατοικία μας, διότι ουσιαστικά κατοικούμε πάνω στις λέξεις στη ζωή μας, όσο πτερόουσες κι αν είναι, γιατί το επίπεδο του λόγου μας συνθέτει την κατοικία μας. Το χώρο και το χρόνο όπου ζούμε.
Διδασκαλία δεν υπάρχει, όμως οι Διάλογοι του Πλάτωνα αποτελούν εξαιρετικό αντικείμενο αληθινής μελέτης.
Διαλεκτική
Ο Πλάτωνας θεωρεί τη Διαλεκτική ως τη μόνη αληθινή επιστήμη επειδή μόνο η διαλεκτική προσεγγίζει το Αγαθό άμεσα με τη χρήση της καθαρής νόησης, χωρίς την επέμβαση των αισθήσεων και χωρίς τη χρήση του ομιλητικού μέρους του νου που είναι συσχετισμένο με τις αισθήσεις και με υπέρβαση της κοινής λογικής.
Η διαλεκτική είναι ένας διάλογος που γίνεται ανάμεσα στον «ώριμο και στον αγίνωτο άνθρωπο για να συντρέξουν την αλήθεια για να ξεσκλαβωθεί από τη συντυχιά της με την πλάνη μέσα στην ψυχή του ανθρώπου». Και καθώς με τη βοήθεια του διαλόγου αναπηδά η αλήθεια, κραταιώνει την ψυχή. Έτσι, ο διάλογος με την αλήθεια να πρυτανεύει αλλάζει την ψυχή διότι η φιλοσοφία και ο διάλογος σημαίνουν δρόμους που πρέπει η ψυχή να τους περάσει για να ξαναθυμηθεί την αρχέτυπη αλήθεια.
Η ιδέα της Αρετής ή της Αλήθειας ή του Κάλλους φανερώνεται μόνο στο στον νου και αυτός κυβερνά την ψυχή. Και ο νους έχει σύμφυτο όργανο του τη διαλεκτική. Ο νους διαθέτει πάντοτε τη δυνατότητα διαζευκτικής επιλογής ακόμα και στο χαμηλό επίπεδό του. Εδώ αρχίζει η ελευθερία της βούλησης. Η διαλεκτική, αποκαλύπτοντας την αναλήθεια ελευθερώνει (σανσκρ. Viadirega, δεν είμαι αυτό, «όχι αυτό»). Οι νόηση που είναι όλο φως τα βλέπει τότε όλα γύρω της καταυγασμένα από την λάμψη της αξίας και μέσα από όλα τα έργα και τα ενεργήματα της ζωής, μιλάει στη νόηση ένα πια πνεύμα. (σανσκρ. Anvayia, «όλο αυτό»). Έτσι, με τη φιλοσοφία ακεραιώνεται η ζωή, που με τη δράση και την πράξη ήταν κομματιασμένη. Με την υψηλή αυτή έννοια η φιλοσοφία είναι ζωντανή παρουσία του πνεύματος μέσα στη ζωή. Η φιλοσοφία ανοίγει εδώ διάλογο με τη ζωή. Η διαλεκτική βρίσκει από τα πολλά το ένα.
Η νόηση, ο λογισμός, είναι ένα θείο δώρο προς το ανθρώπινο γένος. Σ’ αντάλλαγμα γι αυτό το δώρο, ο άνθρωπος έχει το καθήκον να εκπληρώσει την έμφυτή του δέσμευσή να αναγνωρίσει και να ζει σύμφωνα με τους εκλεπτυσμένους νόμους της δημιουργίας, να απαλείψει την άγνοια και να γίνει και πάλιν ένα με τον Δημιουργό του. Η μελέτη της διαλεκτικής είναι μελέτη της νόησης, της εναρμόνισης του ανθρώπινου νου με το Σύμπαν και με το θέλημα του Θεού. Απάλειψη της αναλήθειας και ένωση με την αλήθεια.
Η ανάπτυξη του νου και η εκτίμηση της ισχύος του και της ικανότητάς του είναι μια από τις πιο ζωντανές εμπειρίες που είναι προσιτές στον άνθρωπο. Η απόλαυση της εμπειρίας αυτής είναι μια πνευματική εμπειρία, όχι μια παγερή λογική εμπειρία, ούτε μια επαρμένη συναισθηματική εμπειρία, αλλά εκπλήρωση μιας ικανότητας. Για τη συμμετοχή στη χαρά αυτή χρειάζεται κάποια προσπάθεια, όπως συμβαίνει με όλες τις ικανοποιούσες εμπειρίες. Προσπάθεια σημαίνει να σταθείς χωριστά, έξω από την άγνοια, από ταύτιση με κάποια προσωπική επιθυμία ή προσωπική φιλοδοξία. Το να αθετήσεις και να σπάσεις τον δεσμό με την μη χρήση των ανθρώπινων δώρων, αυτού του εξαιρετικού που εμφυτεύτηκε στον άνθρωπο, αναπόφευκτα οδηγεί στην απώλεια της νόησης. Πρέπει να επιτρέψουμε σ’ αυτό το ωραίο μέσον (agent) του Απολύτου, τη διάνοια, να υπακούσει τις οδηγίες Του σε τελειότητα. Η θεμελιώδης αρχή της διαλεκτικής είναι η ένωση με τον Δημιουργό.
Συναρμογή των τριών εν τη ψυχή γενών
Ας επισημάνουμε, πρώτα, κάτι: Όταν πράγματι καθηλωνόμαστε στην ουσία του παρόντος, μέσα στη σιωπή, στη ζωντάνια, στο δυναμικό και την ειρήνη του, τότε, και οι τρεις ψυχολογικές μας δυνάμεις, της νόησης, του συναισθήματος και της ζωτικότητας εναρμονίζονται και είναι σαν να έχουμε ξυπνήσει σε ένα φρέσκο κόσμο ευτυχίας: Μια ευτυχία που δεν προέρχεται από κάπου ή ένεκα ενός γεγονότος ή κάποιας προσδοκίας. Θα θυμόμαστε ίσως την εμπειρία αυτή από τότε που ήμασταν παιδιά. Και αυτή την ευτυχία και γνώση που αποκτούμε έτσι, μπορούμε να τη μεταδώσουμε στον άνθρωπο μπροστά μας και σε προέκταση, στην κοινωνία. Μ’ αυτή την εναρμόνιση, όπου είμαστε εξίσου νους, καρδιά και ζωτικότητα ταυτόχρονα, αισθανόμαστε ακέραιοι. Αυτό είναι το πρώτο βήμα στην αυτοσυνείδηση. Ο Πλάτωνας μιλά με πρακτικό τρόπο για τα τρία ἐν τῆ ψυχῆ γένη και για το πως συναρμόζονται, πως λειτουργούν αρμονικά μεταξύ τους. Πως αλληλοϋποστηρίζονται. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε με ακρίβεια ποιος είναι ο ρόλος του καθενός από αυτά και να έχουμε άμεση επίγνωση της δράσης τους. Διότι σχεδόν όλη την ώρα, με τον τρόπο που ζούμε, η δράση ενός από αυτά τα κέντρα δεν είναι η δράση του κέντρου του ίδιου αλλά η επέμβαση ενός άλλου κέντρου. Κι αυτό σαν να μη φτάνει που οι άνθρωποι είναι κάποτε, ας πούμε, μόνο κεφάλι (διανοητικοί τύποι), ή μόνο καρδιά (συναισθηματικοί) ή μόνο κίνηση (κινητικοί ή παρορμητικοί), διότι δεν είναι εναρμονισμένα τα κέντρα τους και δεν ζουν σαν ενιαία οντότητα. Η επέμβαση συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν η κίνηση-ζωτικότητα εισβάλει στο κεφάλι. Η σιωπή τότε χάνεται και αρχίζει όλο εκείνο το παραζάλι και το μηχανικό κουβεντολόι, όλες αυτές οι αλόγιστες κυκλοτερείς σκέψεις, οι εσωτερικοί διάλογοι και οι συνειρμοί. Μα το αληθινό σκέψιμο, η νόηση είναι σιωπηλή. Οι ιδέες παρουσιάζονται σιωπηλά. Η διάκριση γίνεται χωρίς την κίνηση του απεραντολόγου νου. Η στόχαση του θείου γίνεται με ησυχασμό. Όσο για την επέμβαση της διανόησης, σκέφτεται κάτι ο νους και η καρδιά παγώνει. Αυτό της σταματά την αγάπη και τη φροντίδα και το θαυμασμό και το δέος που φυσικά διαθέτει. Με την εναρμόνιση, δεν επιχειρεί ένα κέντρο να κάνει τη δουλειά του άλλου ή ακόμα, του όλου. Αυτή η συναρμογή που λέγει ο Πλάτωνας, φέρει την οντότητα σε εγρήγορση που είναι βασικό βήμα στην κλίμακα της ολοκλήρωσης.
Ας θυμόμαστε, λοιπόν, πώς ο καθένας από μας, εφόσον το κάθε μέρος της ψυχής του κάνει τη δική του τη δουλειά, θα είναι δίκαιος και θα περιορίζεται στο να κάνει τη δουλειά του. Να, λοιπόν, μια πολύ πρακτική και ίσως πολύ πρωτότυπη για μας έκφραση της δικαιοσύνης. Και όταν δεν υπάρχει δικαιοσύνη και εναρμόνιση, υπάρχει πόλεμος και πολύ εμφύλιος μάλιστα!
Ανήκει στο λογικό το δικαίωμα να κυβερνά, αφού έχει τη σοφία και την υποχρέωση να έχει έγνοια για ολόκληρη την ψυχή. Και το θυμοειδές να είναι βοηθός και σύμμαχος του. Και το συγκέρασμα της μουσικής και της γυμναστικής θα τα φέρει σε τέλεια συμφωνία μεταξύ τους, με το να δυναμώνει και να τρέφει το ένα με καλά λόγια και μαθήματα, και να χαλαρώνει και να πρααίνει του άλλου την ορμή με την αρμονία και το ρυθμό. Και αφού μ’ αυτό τον τρόπο ανατραφούν τα δύο τους και μάθουν αληθινά το μάθημά τους και συμπληρώσουν την εκπαίδευσή τους, τότε αυτά θα κυβερνούν το επιθυμητικό, που είναι το μεγαλύτερο μέρος της ψυχής του καθενός και το πιο αχόρταγο. Και θα το προσέχουν μήπως, με το να παραγεμίζεται με τις λεγόμενες σωματικές ηδονές, δυναμώσει και δεν κάνει πια τη δουλειά του, αλλά επιχειρήσει να υποδούλωση και να εξουσιάσει εκείνα, που κανένα φυσικό δικαίωμα δεν έχει να τα εξουσιάζει και να φέρει έτσι άνω κάτω ολάκερη τη ζωή όλων των ανθρώπων. -Αυτά και για τον ενστικτώδη άνθρωπο.
Ο Πλάτωνας προτρέπει την πρακτική εφαρμογή των αρετών. Ανδρείος, λέγει, είναι ένας όταν το θυμοειδές, μέσα από όλες τις λύπες και τις ηδονές, κρατάει απαρασάλευτα όσα του πρόσταξε το λογικό. Σοφό ονομάζουμε τον άνθρωπο του οποίου εκείνο το μικρό μέρος της ψυχής, που είχε την ανώτατη εξουσία μέσα της και έδινε όλες τις προσταγές, και έχει πάλι το ίδιο την επιστήμη, γνωρίζει ποιο είναι το συμφέρον και για το καθένα από τα τρία χωριστά και για το σύνολο τους. Σώφρων ονομάζεται ο άνθρωπος από τη φιλία και τη συμφωνία ανάμεσα σε αυτά, όταν και το μέρος που έχει την εξουσία και τα άλλα δύο, που είναι υπάκουα του, μένουν σύμφωνα πως το λογικό είναι εκείνο που πρέπει να εξουσιάζει και δεν επαναστατούν εναντίον. Δίκαιος: Αυτός είναι ανίκανος να ιεροσυλήσει, να προδώσει, να είναι επίορκος, να παραβιάσει την όποια συμφωνία.
Και η αιτία όλων αυτών είναι ότι το κάθε ένα από τα μέρη της ψυχής του περιορίζεται στο έργο του, είτε αν πρόκειται να κυβερνά είτε να υπακούει. Και κάτι άλλο σημαντικότατο: Οι αρετές έχουν την πλήρη αξία τους αν πάρουν για συμπλήρωσή τους την ιδέα του Αγαθού. Δηλαδή χρειάζεται αναγωγή στο Αγαθό, στο Απόλυτο, στο Θεό.
Η Δικαιοσύνη, λέγει ο Πλάτωνας, δεν αποβλέπει στις εξωτερικές πράξεις του ανθρώπου, αλλά σε ό,τι γίνεται μέσα του και με τον εαυτό του: Να μην επιτρέπει δηλαδή ο άνθρωπος στο καθένα από τα μέρη που υπάρχουν μέσα του να κάνει ότι δεν είναι δουλειά του, ούτε να καταπιάνεται το ένα με τα καθήκοντα του άλλου· αλλά αφού τακτοποιήσει καλά εκείνα που αποκλειστικά είναι δικά του και κυριαρχήσει του εαυτού του και γίνει ο συγυριστής και ο φίλος του εαυτού του και συναρμόσει τα τρία μέρη της ψυχής του σαν να ήταν οι τρεις ακριβώς τόνοι της μουσικής κλίμακας, ο υψηλότερος, ο χαμηλότερος και ο μέσος, καθώς και όσοι άλλοι τυχαίνει να υπάρχουν μεταξύ, και συνδέσει όλα αυτά, ώστε από τα πολλά να γίνει ένας μόνο, τέλεια σωφρονισμένος και αρμονισμένος.
Εισαγωγή:
Κάνοντας εισαγωγή στον Πλάτωνα, ο Θεοδωρακόπουλος, αυτός ο εξαίρετος φιλόλογος, λέγει: Τρία πρέπει να είναι τα αθλοθετήματα της ζωής μας: Η πορεία προς την αρχαιότητα, η πορεία προς τον έξω κόσμο και το μεγαλύτερο και το πιο επίπονο, αλλά και το γονιμότερο, είναι η επιστροφή στον εαυτό μας.
Θα μπορούσε να λεχθεί ότι η πορεία προς τον έξω κόσμο πρακτικά σημαίνει έξοδο από αυτό που δεν είμαστε, γιατί συνήθως ζούμε στο μεταίχμιο μέσα-έξω, μέσα σε μια ανιαρή επιφανειακή ενδοσκόπηση, με κέντρο την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας, μ’ ένα ατελείωτο κυκλοτερές σκέψιμο, και δεν είμαστε ούτε μέσα ούτε έξω. -Για να είμαστε αυτό που όντως είμαστε πρέπει να εξέλθουμε από αυτό που δεν είμαστε. Ο Πλάτωνας μας στέλλει στην αγάπη της Πολιτείας. Αυτή η Πολιτεία μπορεί να είναι η Οικουμένη, μπορεί να είναι ο Πλησίον. Δεν είναι άλλος από Εμέ.
Η πλατωνική παράδοση εμπεριέχει εξαιρετική καθοδήγηση για τα βήματα που έχουμε να κάνουμε γι αυτή την επιστροφή στην αληθινή πατρίδα: Η φιλοσοφία λέγει ο Σωκράτης είναι μια καθημερινή πρακτική ενασχόληση. Αυτό σημαίνει εισαγωγή της διαλεκτικής στη ζωή μας, χρειαζόμαστε ερωτήσεις και διάλογο για να βγούμε από το τέλμα, ερωτήματα που μας διώχνουν από την αναλήθεια και μας στέλλουν στην αλήθεια, διευκρινίζοντας τις γκρίζες ζώνες στην οντότητα μας. Καθοδηγούμαστε σε βίο όχι ανεξέλεγκτο –που δεν αξίζει να το ζούμε, μάλιστα, λέγει ο Σωκράτης- αλλά σε αυτοεξέταση. Καθοδηγούμαστε σε εναρμόνιση των διανοητικών, συναισθηματικών και ενεργητικών λειτουργιών μας, καθώς και πρωτίστως στην κορυφαία λειτουργία του ανθρώπου, το λογισμό, τη διάκριση μεταξύ αυτού που είναι κι αυτού που δεν είναι. Καθοδηγούμαστε σε στόχαση, σε βαθύτατη περισυλλογή, καθώς και στο να ανάγουμε πάντοτε στην Ιδέα του Αγαθού, όπως και στη Δικαιοσύνη. Μας οδηγεί στις διάφορες μορφές και επίπεδα του ωραίου ως το θεϊκό κάλλος το υπέρτατο και υπερουράνιο. Ο Πλάτωνας ακόμα μας μιλά για το «θάνατο» του φιλοσόφου, δηλαδή την απόσταση της ψυχής από το καθετί που εμποδίζει τη θέαση της Ιδέας του Αγαθού, δηλαδή τη Θέωση και την αληθινή Ελευθερία. Μας οδηγεί στην ενότητα και όχι στη δυαδικότητα. Ακόμα και με το μύθο, με αυτό το είδωλο της Αλήθειας, μας ξυπνά το μυστήριο που είναι στην καρδιά.
Όμως, όταν πλησιάζουμε τον αρχαίο κόσμο απλώς φιλολογικά, όταν παραγνωρίζουμε την πρακτική εφαρμογή και «τα παρακόλουθα (μουσικά και μεταφυσικά) του βιώματα, απογυμνώνουμε και πεζολογούμε το νόημά του». Και το επόμενο βήμα είναι να τον βγάλουμε λίγο πολύ από την παιδεία μας. Βγάζουμε, έτσι, και από την εκπαίδευση των νέων την αναγωγή σε αρχή, την αναγωγή στην ιδέα του Αγαθού, στην αρετή της Δικαιοσύνης, την αναγωγή στο Απόλυτο, τη θύμηση του Δημιουργού, με όλα τα επακόλουθα.
Ο Σωκράτης είναι πρωτότυπος διδάσκαλος, δεν έχει καταρτισμένη διδαχή. Δεν έχει δογματική φιλοσοφία. Δεν ίδρυσε φιλοσοφικό σύστημα ούτε έγραψε τίποτα. Δρα από τη μεγαλειώδη κατάσταση του οὐδέν οἷδα. Όχι από ήδη δοσμένη γνώση. Θυμηθείτε εκείνες τις ευλογημένες στιγμές που ανοίξαμε το είναι μας και είδαμε πρωτόγνωρα διότι δεν χρησιμοποιήσαμε τις στερεότυπες στάσεις μας, τα στερεότυπα ονόματα με τα οποία προσδιορίζουμε τον κόσμο, πόσο υπέροχο ήταν! Αυτή είναι μια μακρινή αντανάκλαση του οὐδέν οἷδα. Ο Σωκράτης δεν διδάσκει τίποτε άλλο παρά το ότι ένας μαθαίνει από τον ίδιο τον εαυτό του. Και ότι η γνώση είναι ανάμνηση. Και η στροφή αυτή προς τα μέσα δεν μοιάζει καθόλου με τον αυτάρεσκο ατομικισμό της σοφιστικής, αλλά σαφώς είναι απελευθέρωση του πνεύματος και η απεξάρτησή του από τη φύση και από τη ματαιοδοξία του. Έτσι καθορίζει την οδό της απελευθέρωσης. Βλέπουμε τα εμπόδια τώρα και τα παραδίδουμε ένα προς ένα.
Καθημερινή πρακτική ενασχόληση
Ο Σωκράτης έζησε την αληθινή δημοκρατία της Αθήνας, που μέτρο της ήταν ο άριστος στο πνεύμα. Μέσα του συγκλίνουν φιλικά πράξη και θεωρία κι γεννιούνται τα έργα της κλασσικής μακαριότητας. Ο Σωκράτης ελέγχει από αγάπη για την αλήθεια που είναι μέσα μας κρυμμένη. «Είναι από εκείνους που με χαρά δέχονται να ελεγχθούν, αν δεν λένε σωστά, και από εκείνους που με χαρά ελέγχουν, αν κανείς άλλος λέει κάτι όχι σωστά, και προτιμά, βέβαια, να τον ελέγξουν παρά να ελέγξει.» (Γοργίας 458α). Έτσι, ο Σωκράτης μας καλεί σε αυτοέλεγχο και αυτοεξέταση. Το αντικείμενο, όμως, της αυτοεξέτασης δεν είναι μια στείρα εσωστρέφεια με επίκεντρο το είδωλο του εαυτού μου (σανσκρ. Αχαγκάρα). Η αυτοεξέταση δεν αφορά την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας και που μας κυβερνά στην καθημερινή ζωή αλλά της ουσίας μας σε σύγκριση με τα είδωλα.
Η κυρίαρχη δύναμη, που μοχθεί όλη την ημέρα για το φανέρωμα της, είναι ο λόγος, ως μίλημα της ίδιας της ψυχής, ως καθαρός λόγος, που σκοπός του είναι να σκορπίζει κάθε θαμπάδα από μέσα της. Καλά είναι να συλλογιστούμε με ποιο λόγο ζούμε στην καθημερινότητα. Ποιο είναι, έτσι, το επίπεδο της ζωής μας και ο βαθμός της ακτινοβολίας μας. Ποια είναι η κατοικία μας, διότι ουσιαστικά κατοικούμε πάνω στις λέξεις στη ζωή μας, όσο πτερόουσες κι αν είναι, γιατί το επίπεδο του λόγου μας συνθέτει την κατοικία μας. Το χώρο και το χρόνο όπου ζούμε.
Διδασκαλία δεν υπάρχει, όμως οι Διάλογοι του Πλάτωνα αποτελούν εξαιρετικό αντικείμενο αληθινής μελέτης.
Διαλεκτική
Ο Πλάτωνας θεωρεί τη Διαλεκτική ως τη μόνη αληθινή επιστήμη επειδή μόνο η διαλεκτική προσεγγίζει το Αγαθό άμεσα με τη χρήση της καθαρής νόησης, χωρίς την επέμβαση των αισθήσεων και χωρίς τη χρήση του ομιλητικού μέρους του νου που είναι συσχετισμένο με τις αισθήσεις και με υπέρβαση της κοινής λογικής.
Η διαλεκτική είναι ένας διάλογος που γίνεται ανάμεσα στον «ώριμο και στον αγίνωτο άνθρωπο για να συντρέξουν την αλήθεια για να ξεσκλαβωθεί από τη συντυχιά της με την πλάνη μέσα στην ψυχή του ανθρώπου». Και καθώς με τη βοήθεια του διαλόγου αναπηδά η αλήθεια, κραταιώνει την ψυχή. Έτσι, ο διάλογος με την αλήθεια να πρυτανεύει αλλάζει την ψυχή διότι η φιλοσοφία και ο διάλογος σημαίνουν δρόμους που πρέπει η ψυχή να τους περάσει για να ξαναθυμηθεί την αρχέτυπη αλήθεια.
Η ιδέα της Αρετής ή της Αλήθειας ή του Κάλλους φανερώνεται μόνο στο στον νου και αυτός κυβερνά την ψυχή. Και ο νους έχει σύμφυτο όργανο του τη διαλεκτική. Ο νους διαθέτει πάντοτε τη δυνατότητα διαζευκτικής επιλογής ακόμα και στο χαμηλό επίπεδό του. Εδώ αρχίζει η ελευθερία της βούλησης. Η διαλεκτική, αποκαλύπτοντας την αναλήθεια ελευθερώνει (σανσκρ. Viadirega, δεν είμαι αυτό, «όχι αυτό»). Οι νόηση που είναι όλο φως τα βλέπει τότε όλα γύρω της καταυγασμένα από την λάμψη της αξίας και μέσα από όλα τα έργα και τα ενεργήματα της ζωής, μιλάει στη νόηση ένα πια πνεύμα. (σανσκρ. Anvayia, «όλο αυτό»). Έτσι, με τη φιλοσοφία ακεραιώνεται η ζωή, που με τη δράση και την πράξη ήταν κομματιασμένη. Με την υψηλή αυτή έννοια η φιλοσοφία είναι ζωντανή παρουσία του πνεύματος μέσα στη ζωή. Η φιλοσοφία ανοίγει εδώ διάλογο με τη ζωή. Η διαλεκτική βρίσκει από τα πολλά το ένα.
Η νόηση, ο λογισμός, είναι ένα θείο δώρο προς το ανθρώπινο γένος. Σ’ αντάλλαγμα γι αυτό το δώρο, ο άνθρωπος έχει το καθήκον να εκπληρώσει την έμφυτή του δέσμευσή να αναγνωρίσει και να ζει σύμφωνα με τους εκλεπτυσμένους νόμους της δημιουργίας, να απαλείψει την άγνοια και να γίνει και πάλιν ένα με τον Δημιουργό του. Η μελέτη της διαλεκτικής είναι μελέτη της νόησης, της εναρμόνισης του ανθρώπινου νου με το Σύμπαν και με το θέλημα του Θεού. Απάλειψη της αναλήθειας και ένωση με την αλήθεια.
Η ανάπτυξη του νου και η εκτίμηση της ισχύος του και της ικανότητάς του είναι μια από τις πιο ζωντανές εμπειρίες που είναι προσιτές στον άνθρωπο. Η απόλαυση της εμπειρίας αυτής είναι μια πνευματική εμπειρία, όχι μια παγερή λογική εμπειρία, ούτε μια επαρμένη συναισθηματική εμπειρία, αλλά εκπλήρωση μιας ικανότητας. Για τη συμμετοχή στη χαρά αυτή χρειάζεται κάποια προσπάθεια, όπως συμβαίνει με όλες τις ικανοποιούσες εμπειρίες. Προσπάθεια σημαίνει να σταθείς χωριστά, έξω από την άγνοια, από ταύτιση με κάποια προσωπική επιθυμία ή προσωπική φιλοδοξία. Το να αθετήσεις και να σπάσεις τον δεσμό με την μη χρήση των ανθρώπινων δώρων, αυτού του εξαιρετικού που εμφυτεύτηκε στον άνθρωπο, αναπόφευκτα οδηγεί στην απώλεια της νόησης. Πρέπει να επιτρέψουμε σ’ αυτό το ωραίο μέσον (agent) του Απολύτου, τη διάνοια, να υπακούσει τις οδηγίες Του σε τελειότητα. Η θεμελιώδης αρχή της διαλεκτικής είναι η ένωση με τον Δημιουργό.
Συναρμογή των τριών εν τη ψυχή γενών
Ας επισημάνουμε, πρώτα, κάτι: Όταν πράγματι καθηλωνόμαστε στην ουσία του παρόντος, μέσα στη σιωπή, στη ζωντάνια, στο δυναμικό και την ειρήνη του, τότε, και οι τρεις ψυχολογικές μας δυνάμεις, της νόησης, του συναισθήματος και της ζωτικότητας εναρμονίζονται και είναι σαν να έχουμε ξυπνήσει σε ένα φρέσκο κόσμο ευτυχίας: Μια ευτυχία που δεν προέρχεται από κάπου ή ένεκα ενός γεγονότος ή κάποιας προσδοκίας. Θα θυμόμαστε ίσως την εμπειρία αυτή από τότε που ήμασταν παιδιά. Και αυτή την ευτυχία και γνώση που αποκτούμε έτσι, μπορούμε να τη μεταδώσουμε στον άνθρωπο μπροστά μας και σε προέκταση, στην κοινωνία. Μ’ αυτή την εναρμόνιση, όπου είμαστε εξίσου νους, καρδιά και ζωτικότητα ταυτόχρονα, αισθανόμαστε ακέραιοι. Αυτό είναι το πρώτο βήμα στην αυτοσυνείδηση. Ο Πλάτωνας μιλά με πρακτικό τρόπο για τα τρία ἐν τῆ ψυχῆ γένη και για το πως συναρμόζονται, πως λειτουργούν αρμονικά μεταξύ τους. Πως αλληλοϋποστηρίζονται. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε με ακρίβεια ποιος είναι ο ρόλος του καθενός από αυτά και να έχουμε άμεση επίγνωση της δράσης τους. Διότι σχεδόν όλη την ώρα, με τον τρόπο που ζούμε, η δράση ενός από αυτά τα κέντρα δεν είναι η δράση του κέντρου του ίδιου αλλά η επέμβαση ενός άλλου κέντρου. Κι αυτό σαν να μη φτάνει που οι άνθρωποι είναι κάποτε, ας πούμε, μόνο κεφάλι (διανοητικοί τύποι), ή μόνο καρδιά (συναισθηματικοί) ή μόνο κίνηση (κινητικοί ή παρορμητικοί), διότι δεν είναι εναρμονισμένα τα κέντρα τους και δεν ζουν σαν ενιαία οντότητα. Η επέμβαση συμβαίνει, για παράδειγμα, όταν η κίνηση-ζωτικότητα εισβάλει στο κεφάλι. Η σιωπή τότε χάνεται και αρχίζει όλο εκείνο το παραζάλι και το μηχανικό κουβεντολόι, όλες αυτές οι αλόγιστες κυκλοτερείς σκέψεις, οι εσωτερικοί διάλογοι και οι συνειρμοί. Μα το αληθινό σκέψιμο, η νόηση είναι σιωπηλή. Οι ιδέες παρουσιάζονται σιωπηλά. Η διάκριση γίνεται χωρίς την κίνηση του απεραντολόγου νου. Η στόχαση του θείου γίνεται με ησυχασμό. Όσο για την επέμβαση της διανόησης, σκέφτεται κάτι ο νους και η καρδιά παγώνει. Αυτό της σταματά την αγάπη και τη φροντίδα και το θαυμασμό και το δέος που φυσικά διαθέτει. Με την εναρμόνιση, δεν επιχειρεί ένα κέντρο να κάνει τη δουλειά του άλλου ή ακόμα, του όλου. Αυτή η συναρμογή που λέγει ο Πλάτωνας, φέρει την οντότητα σε εγρήγορση που είναι βασικό βήμα στην κλίμακα της ολοκλήρωσης.
Ας θυμόμαστε, λοιπόν, πώς ο καθένας από μας, εφόσον το κάθε μέρος της ψυχής του κάνει τη δική του τη δουλειά, θα είναι δίκαιος και θα περιορίζεται στο να κάνει τη δουλειά του. Να, λοιπόν, μια πολύ πρακτική και ίσως πολύ πρωτότυπη για μας έκφραση της δικαιοσύνης. Και όταν δεν υπάρχει δικαιοσύνη και εναρμόνιση, υπάρχει πόλεμος και πολύ εμφύλιος μάλιστα!
Ανήκει στο λογικό το δικαίωμα να κυβερνά, αφού έχει τη σοφία και την υποχρέωση να έχει έγνοια για ολόκληρη την ψυχή. Και το θυμοειδές να είναι βοηθός και σύμμαχος του. Και το συγκέρασμα της μουσικής και της γυμναστικής θα τα φέρει σε τέλεια συμφωνία μεταξύ τους, με το να δυναμώνει και να τρέφει το ένα με καλά λόγια και μαθήματα, και να χαλαρώνει και να πρααίνει του άλλου την ορμή με την αρμονία και το ρυθμό. Και αφού μ’ αυτό τον τρόπο ανατραφούν τα δύο τους και μάθουν αληθινά το μάθημά τους και συμπληρώσουν την εκπαίδευσή τους, τότε αυτά θα κυβερνούν το επιθυμητικό, που είναι το μεγαλύτερο μέρος της ψυχής του καθενός και το πιο αχόρταγο. Και θα το προσέχουν μήπως, με το να παραγεμίζεται με τις λεγόμενες σωματικές ηδονές, δυναμώσει και δεν κάνει πια τη δουλειά του, αλλά επιχειρήσει να υποδούλωση και να εξουσιάσει εκείνα, που κανένα φυσικό δικαίωμα δεν έχει να τα εξουσιάζει και να φέρει έτσι άνω κάτω ολάκερη τη ζωή όλων των ανθρώπων. -Αυτά και για τον ενστικτώδη άνθρωπο.
Ο Πλάτωνας προτρέπει την πρακτική εφαρμογή των αρετών. Ανδρείος, λέγει, είναι ένας όταν το θυμοειδές, μέσα από όλες τις λύπες και τις ηδονές, κρατάει απαρασάλευτα όσα του πρόσταξε το λογικό. Σοφό ονομάζουμε τον άνθρωπο του οποίου εκείνο το μικρό μέρος της ψυχής, που είχε την ανώτατη εξουσία μέσα της και έδινε όλες τις προσταγές, και έχει πάλι το ίδιο την επιστήμη, γνωρίζει ποιο είναι το συμφέρον και για το καθένα από τα τρία χωριστά και για το σύνολο τους. Σώφρων ονομάζεται ο άνθρωπος από τη φιλία και τη συμφωνία ανάμεσα σε αυτά, όταν και το μέρος που έχει την εξουσία και τα άλλα δύο, που είναι υπάκουα του, μένουν σύμφωνα πως το λογικό είναι εκείνο που πρέπει να εξουσιάζει και δεν επαναστατούν εναντίον. Δίκαιος: Αυτός είναι ανίκανος να ιεροσυλήσει, να προδώσει, να είναι επίορκος, να παραβιάσει την όποια συμφωνία.
Και η αιτία όλων αυτών είναι ότι το κάθε ένα από τα μέρη της ψυχής του περιορίζεται στο έργο του, είτε αν πρόκειται να κυβερνά είτε να υπακούει. Και κάτι άλλο σημαντικότατο: Οι αρετές έχουν την πλήρη αξία τους αν πάρουν για συμπλήρωσή τους την ιδέα του Αγαθού. Δηλαδή χρειάζεται αναγωγή στο Αγαθό, στο Απόλυτο, στο Θεό.
Η Δικαιοσύνη, λέγει ο Πλάτωνας, δεν αποβλέπει στις εξωτερικές πράξεις του ανθρώπου, αλλά σε ό,τι γίνεται μέσα του και με τον εαυτό του: Να μην επιτρέπει δηλαδή ο άνθρωπος στο καθένα από τα μέρη που υπάρχουν μέσα του να κάνει ότι δεν είναι δουλειά του, ούτε να καταπιάνεται το ένα με τα καθήκοντα του άλλου· αλλά αφού τακτοποιήσει καλά εκείνα που αποκλειστικά είναι δικά του και κυριαρχήσει του εαυτού του και γίνει ο συγυριστής και ο φίλος του εαυτού του και συναρμόσει τα τρία μέρη της ψυχής του σαν να ήταν οι τρεις ακριβώς τόνοι της μουσικής κλίμακας, ο υψηλότερος, ο χαμηλότερος και ο μέσος, καθώς και όσοι άλλοι τυχαίνει να υπάρχουν μεταξύ, και συνδέσει όλα αυτά, ώστε από τα πολλά να γίνει ένας μόνο, τέλεια σωφρονισμένος και αρμονισμένος.
